رعایت نکردن حجاب، گناه شرعی است یا جرم قانونی ؟
مسأله حجاب و اجبار و اجبار قانونی آن قطعا یکی از چالش های اجتماعی جامعه ما بوده است.
ماجرا آن قدر جدی شده است که بحث حتی میان خود روحانیان اهل حکومت هم داغ شده باشد و یکی از سر دلسوزی برای نظام و حفظ حرمت اسلام بگوید سخت نگیرید و دیگری برای پاسداری از ابهت حکومت، طرف مقابل را به فقه نشناسی متهم کند و بگوید باید سخت گرفت. طبعاً ورود به چنین بحث داغی دشواری ها و گرفتاری های خودش را دارد اما چون این ماجرا جنبه های اجتماعی و ابعاد اخلاقی مهمی دارد، من هم خودم را اخلاقاً موظف می دانم به آن بپردازم و آنچه را دراین زمینه به ذهنم می رسد تا حد امکان مستدل و بدون ورود به دعواهای سیاسی معمول بنویسم تا شاید در حد خود کمک کرده باشم مسأله ای که می تواند بسیار بغرنج شود در ذهن مخاطبان دست کم روشن تر تقریر شده باشد و چه بسا آسان تر حل شود. اصل ماجرا البته ماجرای امروز و روز گذشته نیست. چند سال پیش در یادداشتی به بهانه تأویل و تفسیر یکی از آثار هنری- مفهومی غزاله هدایت نوشته بودم که دیگر نمی گردد کسی در خیابان های شهری مثل تهران قدم بزند و صدای موهایی را نشنود که خویش را آشکار می کنند. اما راستش را بخواهید خود من هم که آن یادداشت را نوشته ام و جزء کسانی بوده ام که پیش تر از این ماجرا سخن گفته ام فکر نمی کردم روند تغییر و تحول در این عرصه چنین شتابی بگیرد و صدای موهایی که از آنها سخن گفته بودم به این زودی این اندازه بلند شود. دلمان بخواهد یا نه، خوش داشته باشیم یا نه، عرفیات جامعه ما در حوزه پوشش به سبب های متعدد با سرعتی چشم گیر درحال تغییر است و اگر برای این تغییرات آمادگی ذهنی و برنامه فکری نداشته باشیم و به آن نیندیشیده باشیم در این عرصه با گرفت وگیرهایی بیشتر از آنچه حالا شاهدش هستیم روبرو خواهیم شد. صرف نظر از هر موضعی که راجع به این مسأله داشته باشیم باید به آن فکر نماییم، چون پاک کردن صورت مسأله در حوزه های اجتماعی مسلماً همیشه بدترین چاره است. اجازه بدهید برای رسیدن به درکی از وضعیت فعلی، ماجرا را از گذشته شروع کنم؛ از زمان “کشف حجاب” الزامی در روزگار رضاشاه که به تعبیر فاطمه صادقی “مداخله ای مدرن” از طرف حکومت در زندگی شهروندان بود. در آن زمان گروهی از مردم خود درحال تغییر پوشش سنتی بودند و گروه عمده دیگری – همچون کسانی در خود آن حکومت – علاقه و علاقه ای به چنان تغییری نداشتند. حکومت (که اگر انصاف بدهیم در روند نوسازی مملکت سرجمع در زمان خود دستاوردهای به راستی شایان توجهی داشت) در یک اشتباه “پدرسالارانه”، به هر علت، تصمیم گرفت در نحوه پوشش زنان دخالت کند و نظامی را که مبتنی بر طبقه بندی اجتماعی و تاریخی جاافتاده ای بود و البته در دوره ی جدید خودش داشت آهسته آهسته تغییر می کرد ناگهان و بی محابا تغییر دهد. از آنجائیکه بستری برای چنان تغییر کلان ناگهانی ای وجود نداشت آن تصمیم با مقاومت روبرو شد و از آنجائیکه این مقاومت، خواسته یا ناخواسته، قدرت حکومت را به چالش می کشید حکومت برای نشان دادن تسلط خود ناگزیر شد به برخوردهای قهرآمیز روی آورد. نتیجه را هم همه می دانیم. رضاشاه رفت و به رغم همه دستاوردهایی که حکومت او و کاردانان دور و برش نسبت به حکومت پیشین داشت آنچه بیشتر از همه در خاطر مردم ماند همان زخم کشف حجاب الزامی و مداخله حکومت در پوشش مردم بود. تصمیم رضاشاه اشتباه بود چون اولاً امری را نماد اقتدار سیاسی اش و به مثابه نشانه قدرتش تعریف کرد که کنترل آن، نه از عهده حکومت او که از حوزه توانایی هر حکومتی بیرون است (به این دلیل ساده که برای کنترل لباس مردم به تعداد افراد جامعه مأمور لازم است) و ثانیاً و مهمتر این که در حوزه خصوصی زندگی مردم و حریم شخصی آنها وارد شد و این ورود به صورت کامل در تقابل بود با همان فرآیند نوسازی که در بخش هایی به آن مشغول بود. به عبارت دیگر حکومت، کشف حجاب را به منزله نشانه ای از مجموعه نشانگان تجدد ایران تعریف کرد، در صورتیکه مداخله حکومت در این امر خود خلاف تجدد بود. تبعات تصمیم اشتباه حکومت رضاشاه در آن زمان در این زمینه، با رفتن او و ملغی شدن بی حجابی الزامی از میان نرفت، بلکه آن قدر باقی ماند تا در زمانه ای دیگر به صورتی دیگر بازتعریف شود و نظام نشانه شناختی آن قدرت را به شکلی وارونه شده بازنمایی کند. قاعدتاً هم اکنون، قبل از ادامه بحث و در همین مرحله، باید به این پرسش مقدر گروهی از خوانندگان این نوشته پاسخ بدهم که چرا دارم از “پوشش و قدرت” سخن می گویم و حواسم نیست که آنچه حکومت رضاشاه به آن امر کرده بود شرعاً “حرام” بود و آنچه حالا در فرآیند تاریخی بحث مان به آن رسیده ام “واجب” شرعی است. نه فقط حواسم به این مساله هست، بلکه اصلاً در تأیید این که ماجرایی که ما اینجا و الان با آن درگیریم ماجرای نشانگان قدرت است می خواهم به همین حرام و حلال و واجب و مباح استناد کنم. بگذارید بحث در این باب را از اینجا شروع کنم: من برای پیش رفتن بحث، به صورت کامل مبتنی بر پذیرش این پیشفرض حرکت می کنم که داشتن حجاب متعارف شرعاً واجب است و هر که این حد از پوشش را رعایت نکند مرتکب گناه شده است. یعنی در اینجا از مباحث تاریخی ای که در این زمینه مطرح است – همچون اشاره به حجاب به مثابه تفکیکی میان حره و کنیز که با الغای برده داری بلاموضوع شده است- صرف نظر می کنم (برای نمونه پژوهش های امیرحسین ترکاشوند)، آراء فقهی کسانی را که حد حجاب را کمتر می دانند در نظر نمی گیرم (برای نمونه آراء احمد قابل) و متعرض موضع آن دسته از نواندیشان دینی نمی شوم که استدلال شان این است که نپوشاندن سر و گردن لازمه ای غیراخلاقی ندارد و بدین سبب عدم رعایت حجاب مشکلی ایجاد نمی کند (برای نمونه مباحث سروش دباغ)؛ هرچند به نسبت اخلاق و این حکم شرعی در ادامه باز خواهم گشت. در اینجا بنا را بر این حکم حداکثری می گذاریم که زنان مسلمان مکلف اند موی خویش را از غیرمحارم بپوشانند و به معنا و با حدودی که همه می دانیم و می شناسیم حجاب را رعایت نمایند، یعنی بر این مبنا حرکت می نماییم که رعایت حجاب حکم تکلیفی و واجب شرعی است. حال پرسش این است که آیا رعایت نکردن حجاب بنا بر همان مفروضات پیش گفته تنها “گناه” است یا “جرم” هم هست؟ رابطه گناه و جرم در فقه اسلامی به اصطلاح اهل منطق رابطه عموم و خصوص مطلق است. یعنی هر آنچه بنا بر فقه اسلامی مستوجب مثلا حد است گناه هم هست اما عکس این حکم صادق نیست و مثلاً کسی را بواسطه غیبت کردن حد نمی زنند یا تعزیر نمی کنند، با آنکه همه ما شنیده ایم که “الغیبه اشدّ من الزنا”. اگر این مفاهیم را با هم خلط نماییم باید نتیجه بگیریم که درصورتیکه حکم زنا تازیانه یا در مواردی سنگسار بوده باشد پس باید برای کسانی که غیبت می کنند حکمی شدیدتر صادر شده باشد، در صورتیکه این قیاسِ مع الفارق به کلی نادرست است. غیبت به عنوان امری مذموم و به لحاظ اخلاقی قبیح در اسلام به شدت نکوهش شده است اما برای آن مجازاتی دنیوی در شرع در نظر گرفته نشده است و حاکم شرع بنا نیست به آن رسیدگی کند. بسی گناه دیگر هم – که گاه به صراحت در قرآن به آنها اشاره شده – همین وضع را دارد. حجاب هم ظاهراً تا قبل از تصویب قانون الزامی بودن آن در جمهوری اسلامی از همین مقوله تلقی می شده است. قاعدتاً در اکثر دوره ها ناظر و ضامن اجرای آن، عرف و سلسله مراتب حاکم بر خانواده ها بوده است، اما بنا بر شریعت اسلامی مراعات نکردن این واجب شرعی صرفا گناه بوده است و نه چیزی بیشتر. در تأیید این نکته همین بس که مطابق همین قانون فعلی برای کسانی که حجاب را رعایت نکنند دو مجازات در نظر گرفته شده که فی الواقع هیچ یک جزو مجازات های معمول شرعی از قبیل تازیانه یا نفی بلد و مانند اینها نیست؛ بنا بر قانون فعلی حجاب در جمهوری اسلامی مجازات عدم رعایت آن یا زندان است یا جریمه نقدی که هر دو به صورت فعلی مجازات هایی است مدرن. به این قانون و ضرورت حفظ یا تغییر آن باردیگر باز خواهم گشت، در این مرحله غرضم روشن کردن این مساله است که همواره و در طول تاریخ تفاوتی بوده است میان گناه و جرم (یعنی به صورت مثال همگی می دانیم که “انّ بعض الظن اثم” ولی کسی را بابت آن قسم از ظن که به بیان روشن قرآن “گناه” معرفی شده زندان نمی اندازیم یا جریمه نقدی نمی کنیم)، و مجازات رعایت نکردن حجاب در جامعه ما در این روزگار هم نه مبتنی بر گناه بودن آن که مبتنی بر جرم دانستن قانونی و حکومتی آن است و امری متأخر. در واقع حجاب در دوره ای به مثابه جزئی از مجموعه نشانگان قدرت در جمهوری اسلامی تعریف شده است و دعواهایی هم که هم اکنون در موافقت یا مخالفت با آن برقرار است چنانکه اشاره خواهم کرد دعواهایی سیاسی است بر سر قدرت و بازنمودهای آن، وگرنه کدام مسلمانی است که نداند مثلا اهل کتاب در رعایت نکردن حجاب اسلامی شرعاً آزادند، در صورتیکه ما نه فقط اقلیت های دینی رسمی و شناخته شده در قانون اساسی مان را هم دراین زمینه آزاد نگذاشته ایم بلکه خارجی هایی را هم که وارد ایران می شوند و شهروند این حکومت نیستند مکلف می نماییم این پوشش را رعایت نمایند (در صورتی که اگر به فرض دیگر کشورها می خواستند پوشش شان را به ما تحمیل کنند فریادمان به آسمان می رفت). گمان نمی کنم نیازی به توضیح بیشتر در این زمینه باشد، هر کس تربیت دینی داشته باشد و با احکام شرع هم آشنا باشد، می داند چه می گویم و سخنم در باب حجاب و اجبار حکومتی آن ناظر به چگونه خلط مبحثی است. متأسفانه این که برخی فقها با این استدلال که هر کس بگوید حجاب در اسلام نیست چنین و چنان است به اینگونه مباحث و حتی دیگر فقیهانی که خود قائل به وجوب حجاب اند پاسخ می دهند تنها نشان میدهد که تربیت مدرسی ما هم که روزگاری می توانست دست کم ذهن های به لحاظ منطقی و استدلالی پرورده ای پدید بیاورد به اندازه تربیت دانشگاهی مان افت کرده است، بدین سبب ساده که همانطور که اشاره کردم وجوب حجاب در اسلام یک بحث است و ضرورت مراقبت حکومتی از آن بحثی دیگر و ناتوانی در درک این تفکیک ناتوانی در فهم مقدمات منطقی یک بحث ساده استدلالی است. البته صادقانه بگویم که در پشت این خلط مبحث ها عللی روانشناختی را هم می شود دید. اگر حجاب در زمره نشانگان قدرت حکومت تعریف شده باشد و ذهن ما هم در مرحله ای باشد که من آنرا “پیشا روانشناختی” می خوانم (یعنی توانایی تحلیل خود و محدودیت ها و تمایلاتش را نداشته باشد و کاملاً در بند ناخودآگاهش مانده باشد) از ترس تهدید و تحدید آن نشانگان قدرت ممکنست به دام چنین استدلال های منطقاً معیوبی هم بیفتیم. اما کسانی هم هستند که به تفکیک فوق واقف اند و اصرارشان بر قانون اجبار حجاب با علم به ملاحظاتی است که مطرح کردم. آنها به صورت معمول یکی از این دو استدلال یا هر دو آنها را مطرح می کنند: رعایت نشدن حجاب باعث تحریک جنسی می شود و صدمه های اجتماعی به دنبال دارد، یا نداشتن حجاب عملی غیراخلاقی است که حکومت باید جلوی آنرا بگیرد. در این سیاق معمولا از تکلیف دینی امر به معروف و نهی از منکر هم سخن به میان می آید. دراین زمینه هم میتوان نکاتی را بیان کرد که شاید به روشن تر شدن مسائل و حل آسان تر آنها کمک نماید. اولین نکته این است: تحریک جنسی امری است به شدت زمینه محور؛ به عبارت دیگر این امر بستگی به بسیاری عوامل و شرایط مختلف دارد و به عنوان نمونه پوشیدگی یا نپوشیدگی موی بانوان در آن فی نفسه مدخلیتی ندارد. جامعه ای را در نظر بگیرید مانند افغانستان زمان طالبان یا دولت خوشبختانه مستعجل داعش. اگر زنان را زیر برقع پوشانده باشند و تمام اندامشان زیر لباس هایی گونی مانند هم مخفی شده باشد باز دو مسأله را نمی گردد حل کرد، یکی این که از زیر آن برقع و گونی هم همچنان مقایسه و تحلیل(!) می تواند “تحریک کننده” باشد و از قضا در چنان شرایط و محدودیت ها و محرومیت هایی آستانه تحریک پذیری جسمی بسیار نحیف تر می شود، همچنانکه دامنه تخیل ورزی و درگیری ذهنی بسیار توسعه می یابد. دوم این که برخلاف آنچه زمانی بعضی مومنین از سر باورِ صادقانه اما ساده دلانه و در کوشش برای تکمیل بحث دلایل الشرایعی حجاب می گفتند موی زنان هیچ خصوصیت ذاتی خاصی ندارد و نسبت پوشیده ماندن یا نماندن آن با تحریک مردان تنها به “عادات چشم” ارتباط دارد. نه فقط موی بانوان که همه بدن زنان و مردان همین حکم را دارد. واضح است که اگر کسی همجنس گرا نباشد در برخورد با جنس مخالف “می تواند” تحریک شود اما این که چه امور و فضاهایی محرک است یا نیست چنانکه اشاره کردم زمینه محور است و به عادات بصری و ذهنی و عرفیات و میزان درونی شدن مهار میل در عرصه عمومی هر جامعه ربط دارد. نوربرت الیاس به خوبی بیان کرده است که وقتی در پلاژی کمترین پوشش ها هست و با اینحال اتفاق جنسی خاصی در آنجا نمی افتد این وضع نتیجه درونی شدن کنترل میل و بخشی از فرآیند تربیت مدنی است. عکس این وضع هم کاملاً ممکنست و چه بسا حتی برخی منع های افراطی خود حساسیت های شدیدتر و رفتارهای بدوی تر به دنبال داشته باشد. بدین سبب داشتن یا نداشتن نوع خاصی از پوشش مستقیماً ربطی به رفتارهای جنسی ندارد و این میزانِ “جنسیت زدگی” و اشتغال ذهنی جامعه به جنسیت است که نحوه رفتارها را تعیین می کند. اگر در جامعه فعلی ما برای کسانی دیدن خانم های بی حجاب یا کم حجاب مسأله آفرین است به هیچ چیز ربط ندارد جز عادات چشم و ذهن آنها. کما این که در طول این سال ها این عادات به شتاب درحال تغییر بوده است و اگر دو دهه ای پیش کمی عقب رفتن مقنعه خانمی محجبه در خیابان برای کسانی غریب بود و به او خیره می شدند هم اکنون همان ها به کسی که شالش افتاده است هم توجه نمی کنند. خلاصه این که این امر قابل تحقیق و اثبات تجربی است که نحوه خاصی از پوششِ مثلا سر الزاماً ربطی به تحریک غرایز خام و به دنبال آن به وجود آمدن صدمه های اجتماعی ندارد. درباره ملاحظه دوم هم لازم است چند نکته را در مد نظر داشته باشیم. احکام شرعی (در هر دینی) دو دسته است: آن هایی که ناظر به حکمی اخلاقی است و آنها که چنین نیست. ظلم نکن و فریب نده و دروغ نگو و تهمت نزن و مانند این ها احکامی اخلاقی است. یعنی فطرت و وجدان و شهودهای اخلاقی آدمیان حسن و قبح برخی امور را فارغ از تفاوت های فرهنگی فی الجمله می تواند تشخیص بدهد و این احکام در زمره آن تشخیص ها می گنجد. اما این که دو رکعت نماز در بامداد واجب است یا روزه گرفتن در عید فطر حرام است ربطی به اخلاق ندارد و از تعبدیات اسلام است و هر کس مسلمان باشد و این احکام را جزء اسلام بداند مکلف است آنها را رعایت کند. چنانکه پیش تر هم نوشتم من بنای این نوشته را براین گذاشته ام که حجاب زنان از احکام تکلیفی است و درباره وجوب آن بحث نمی کنم (اساساً چنین بحث کاملاً فقهی ای از حوزه تخصص من خارج است و من در این مقاله تنها دارم به تفکیک های مفهومی مرتبه دوم می پردازم)، بلکه نکته ای که مطرح می کنم این است که ولو این که چنین باشد این حکم تکلیفی از مقوله تعبدیات است و نه اخلاقیات. اگر یک مرد سیک سرش را نپوشاند یا موی سر و صورتش را بتراشد مطابق دین خود مرتکب فعلی حرام شده است اما کاری به لحاظ اخلاقی نادرست انجام نداده است؛ شهود اخلاقی همه ما دیگر مردمانی که پوشش سر مردان را لازم نمی دانیم موید این مساله است. حجاب زنان در اسلام هم از همین مقوله است و نمی گردد بسادگی و بی پروا وجدان اخلاقی خیلی از (یا به عبارت دقیق تر اکثریت) مردم جهان را نادیده گرفت و به آسانی همه را به بی اخلاقی متهم کرد. تفاوت های پوشش به این معنا ربطی به اخلاق ندارد و مرتبط می باشد با عرفیات. اخلاق ناظر به آن امور ثابتی است که از این امور متغیر فرهنگی فراتر می رود. لازمه این که امری دینی به اخلاق ربط نداشته باشد البته این نیست که فردِ ملتزم به آن دین آنرا رعایت نکند، مرد سیکی که پوشاندن سر را جزئی از احکام دین و آیین خود می شمرد مکلف است سرش را بپوشاند (گرچه ممکن هم هست در بازخوانی و بازبینی در دین و آیین اش صادقانه به این نتیجه برسد که رعایت این حکم ضرورتی ندارد و در صورتیکه همچنان سیک می ماند این حکم را رعایت نکند؛ این شق همانطور که مکرراً اشاره کردم محل بحث من نیست). وقتی بپذیریم حجاب زنان در اسلام هم از این مقوله است و نفیاً یا اثباتاً به اخلاق به معنایی که گفتم ربطی ندارد نگرانی های اجتماعی درباره آن هم کم می شود و کاربرد امر به معروف و نهی از منکر هم در مورد آن روشن می شود. امر به معروف و نهی از منکر برای آگاهی دادن و تحذیر است و در آن شرایطی مانند تاثیر هم لحاظ شده است. مسلمانان مقید به حجاب می توانند با رعایت احکام ناظر به امر به معروف و نهی از منکر به دیگر مسلمانان دراین زمینه تذکر دهند، اما کاری بیشتر از این نمی توانند بکنند. اگر مسلمانی درحال غیبت کردن باشد شایسته است دیگر مسلمین به نحوی مسأله را متذکر شوند، اما آیا کار بیشتری هم می توانند بکنند؟ ترک خیلی از واجبات گناه است، ولی مجازات حکومتی ندارد و موکول به عقوبت اخروی است. نه رعایت حجاب در سلسله مراتب واجبات از اقامه نماز بالاتر است و نه عدم رعایت آن در سلسله مراتب گناهان گناهی بزرگتر از غیبت کردن؛ آنچه این امر را در نظر گروهی این اندازه مهم و حساس کرده است در واقع خود از مقوله عرفیات جامعه در زمینه مسائل جنسی است که حال با نظام نشانه شناسی قدرت هم پیوند خورده است. یکی دو نکته دیگر را هم باید در نظر داشت. اولین نکته این که “دال” ها و نشانه ها فقط در یک ” ساختار” و نظام نشانه شناختی مفهوم دارند و به خودی خود و به تنهایی معنایی را افاده نمی کنند. در یک ساختار دلالتی و نظام نشانگانی بی حجابی زنان دال بر هرج و مرج جنسی، دست دادن آنها با مردان عملی جنسی یا تحریک آمیز، و ذکر نام کوچک در خطاب در ارتباط با جنس مخالف حاکی از صمیمیتی خلاف اخلاق بوده است و هنوز هم هست. اما این فقط یکی از نظام های نشانه شناسانه است. در یک ساختار دِلالی دیگر بی حجابی از اساس ربطی به مسائل جنسی ندارد، دست دادن بخشی از فرآیند سلام و علیک است و کمترین بار جنسی ندارد و ذکر نام کوچک تنها حاکی از آشنایی است و نه چیزی دیگر. اگر برمبنای آن ساختار قبلی، نظام دوم تحریک کننده و جنسیت آمیخته به نظر می رسد، در این ساختار اخیر هم اتفاقاً آن نظام و ساختار پیشین خیلی درحال جنسیت زده کردن امور به نظر می آید. سوءتفاهم نشود؛ هر کس تا جایی که به دیگران آزاری نمی رساند حق دارد نظام عرفیاتی را که می پسندد رعایت کند، اما آنچه مهم می باشد، و قصدم از ذکر این مثال ها تاکید بر آن بود، این است که حق نداریم “دال”ها را بی توجه به ساختاری که در آن دلالت می کنند و معنا می یابند، به دلخواه خودمان و در نظام و ساختار ذهنی خودمان مفهوم نماییم. این امر سبب می شود دنیا و منطق دیگران را اشتباه بفهمیم و توانایی مفاهمه با دیگران را از دست بدهیم. نکته دیگر این که اگر روزی زور حکومت می رسیده است که پوشش مردم و عرفیات آنها را در حوزه عمومی کنترل کند (قید کردن “حوزه عمومی” از این جهت است که اندرونی مردم در هر حال همیشه به اختیار خودشان بوده است) به این سبب بوده که به هر جهت بخش عظیمی از جامعه به رعایت آن پوشش و عرفیات در حوزه عمومی تن داده بوده اند، وگرنه هیچ حکومتی نمی تواند چیزهایی از این دست را کنترل کند. آنچه سبب می شود چنین سوداهای محالی به ذهن بعضی از ما بیاید داشتن ذهنیت هایی است که من آنها را “پیشاشهری” می نامم. کنترل فضاهای کوچک ساده است، آدم ها کم و بیش همرنگ و همفکرند و هر کس هم چنین نباشد تحت فشار دیگران یا به فضای غالب تن می دهد، یا دست کم به هماهنگی با آن تظاهر می کند یا طرد می شود. مسائل با یک “کدخدا” و رای نهایی او حل می شود و اختلاف هم که بالا بگیرد پای زور خالص می آید وسط و بیل و کلنگ و چوب و چماق حلّال اختلافات می شود. اما مجموعه ها وقتی بزرگتر می شوند ممکنست صفات متفاوتی پیدا کنند. “شهر” چیزی است از این دست. در شهر تکثر امری است ناگزیر؛ شهر را باید با قانون اداره کرد، قانون های حداقلی اما کارآمد. گوناگونی شهر را نمی گردد از بین برد و عرفیات موجود در آنرا نمی گردد یکسان کرد. شهر بر مبنای قوم و قبیله قوام و تداوم پیدا نمی کند، واحد اصلی شهر “فرد” است و افراد در گروههای هم سنخ روابط اجتماعی خویش را دنبال می کنند. سودای تبدیل شهر به واحدهای کوچکتر حتی اگر محال نباشد مضر است، چون رقابت و پویایی ای را که راز رشد و توسعه شهر است از بین می برد و آنرا تبدیل به جایی راکد و خالی از انگیزه و خلاقیت و آینده می کند. زندگی در ایران امروز به صورت عمده زندگی در شهر است و در دنیای مدرن. چونکه همچنانکه پیش تر در یادداشتی دیگر نوشته بودم مدرنیته آمرانه ای که در حکومت پیشین از در تو نیامده بود، بعد از انقلاب اسلامی از پنجره به سهولت تو آمده و فراگیر شده است و یکی از بهترین نشانه هایش همین حضور اجتماعی دختران خانواده های سنتی در همه عرصه هاست (در آن یادداشت از “مکر عقل” (List der Vernunft) به تعبیر هگل گفته بودم و این که چگونه انقلاب به مثابه پدیده ای مدرن نه فقط سلسله مراتب سیاسی پیشین که زیست جهان سنتی ایرانیان را دیگرگون کرده است). طبعاً این فضای شهری مدرن را نمی گردد با روش ها و رویکردها و ذهنیت های “پیشاشهری” اداره کرد. چنین موردی محکوم به شکست است و روندی که در جامعه در بسیاری زمینه ها شاهدش هستیم خود شاهدی است بر این شکست محتوم. گاهی وقت ها بد نیست کمی افق دیدمان را بازتر نماییم و ببینیم تجربه های دیگران در کنترل عرفیات در دیگر جاهای دنیا چگونه بوده است و به عنوان مثال چگونه برای پروژه هایی از این دست در مذهبی ترین جامعه صنعتی دنیا (آمریکا) سعی شده است و چگونه آن پروژه ها شکست خورده است. اگر روزی مثلا “شلوار” لباس مردانه محسوب می شده و می کوشیده اند جلوی استفاده خانم ها از آنرا بگیرند و شکست خورده اند، لابد این سوی این امر عرفی هم محکوم به شکست خواهد بود که هم اکنون که چشم ها به شلوارپوشیدن خانم ها عادت کرده است جلوی پوشش هایی دیگر (و در واقع سنتی تر!) را بگیریم. اگر می خواهیم بدون تنش در شهری مدرن زندگی نماییم باید یاد بگیریم عرفیات مختلف را تحمل نماییم و دنیا را برمبنای نظام نشانه شناختی ذهن خودمان مفهوم نکنیم. حق داریم برای چیزی که درست تر یا مناسب تر می دانیم تبلیغ نماییم اما حق نداریم عموم آدمیان را بی اخلاق و نابهنجار معرفی کنیم؛ این کار به مصلحت هیچ کدام مان نیست. (راستی این را هم بگویم که عمداً تعبیر پیشاشهری را برساخته و بهره برده ام تا سوءتفاهمی در زمینه شهری و روستایی بودن در بر نداشته باشد، افق نگاه آدم ها دست کم در روزگار ارتباطات ربط مستقیمی به محل زیست شان ندارد و بیشتر به سعه صدر و وسعت مشرب و بزرگی و کوچکی ذهن و ضمیرشان مربوط است و از قضا بسیاری از کسانی که حالا سال هاست در شهرهای بزرگ مان زندگی می کنند دنیایشان پیشاشهری است و بسیاری از مشکلات مان ناشی از همین مورد است، همچنانکه ممکن هم هست کسی در روستایی کوچک زندگی کند ولی دلی بزرگ داشته باشد که تکثر و تفاوت در آن جا بگیرد). آیا این همه که گفتم به این معنا است که ضروریست در قانون حجاب تجدید نظر کنیم؟ گمان نمی کنم چنین نیازی وجود داشته باشد. قانونی که یک سرش یکی-دو ماه حبس است در صورتیکه سر دیگرش حداکثر یک چک پول پنجاه تومانی، به قدر کافی از گذشت زمان و شورِ خوش بینانه ای که در زمانه تصویب پشتش بوده است خبر می دهد. در شرایط فعلی دو گروه می توانند بر سر این قانون دعوا داشته باشند و این هر دو گروه کسانی هستند که می خواهند از نظام پوشش به مثابه نشانه ای از قدرت سیاسی استفاده کنند، گروهی برای تضعیف قدرت سیاسی موجود و گروهی برای تقویت آن. هر دو گروه دو سر طیف فعالان سیاسی جامعه هستند و رادیکال. وگرنه حقیقت این است که روندی در جامعه درحال سپری شدن است که نه مدافعان آزادی های یواشکی و هول هولکی در آن نقشی جدی داشته اند و نه مخالفان توانایی مقابله با آنرا دارند. عرفیات گروه عمده ای از بچه هایی که بعد از انقلاب بزرگ شده اند به دلایل مختلف درحال تغییر است و سبب شده آنچه را نسل پیش به هر صورت گرفته بود نپذیرند. در چنین شرایطی اگر سوداهای سیاسی رادیکال و کینه توزی های “پیشاروانشناختی” و دسته بندی های “پیشاشهری” نداریم، بهتر است روی اعصاب همدیگر نرویم و اجازه بدهیم روندی که دارد طی می شود به صورت طبیعی طی شود. آزادی خواهی نه یواشکی و هول هولکی به نتیجه می رسد نه در بلند مدت با فشار گروههای فشار پا پس می کشد. رفتارهای رادیکال تنها هزینه ها را بالا می برد و این بالا رفتن هزینه ها به مصلحت کل جامعه نیست. آنچه باید همه با آن کنار بیاییم تکثر است و پذیرش این که به رغم اختلاف نظرها و تفاوت عرفیات در کنار هم محترمانه زندگی نماییم. این قانون هم مانند قانون ممنوعیت ویدئو روزی که خودش کاملاً بلاموضوع شده باشد و کاَن لم یکن، لابد برایش تصمیم گرفته خواهد شد (برای این که باز کسانی تاکید نکنند که حجاب در قرآن آمده است و تعطیل بردار نیست مجدداً یادآوری می کنم که بحث ما درباره اجبار و اجبار حکومتی حجاب است، نماز و زکات هم در قرآن کریم آمده اما قانونی برای برخورد با کسانی که به آنها نپردازند یا در موردشان کاهلی کنند نداریم و در مورد حجاب هم اگر مسأله نشانگان قدرت از سویی و عرفیاتِ گاه با اهمیت تر از شرعیات از طرف دیگر نبود ماجرا به همین ترتیب بود). به نظر من سخت نگرفتن در اجرای قانون فعلی و پرهیز از رفتارهای قهرآمیز فوایدی هم دارد که در بند بعد به آن اشاره خواهم کرد. حقیقت این است که آن خانواده هایی که حجاب در آنها رعایت نمی شده یا نمی گردد طبعاً همیشه در حوزه خصوصی عرفیات خویش را رعایت می کرده اند و می کنند. این ها عملاً دو نظام واقعی و تظاهری را در خانواده هایشان تعریف کرده اند که برای پرورش اخلاقی بچه ها و فرآیند اجتماعی شدنشان بسیار مضر است. از سوی دیگر هم، بچه های خانواده هایی که حجاب در آنها رعایت می شود و به صورت خاص پسرهای این خانواده ها، برخلاف نسل پدرانشان که قبل از انقلاب بزرگ شده بوده اند و بی حجابی برایشان عادی بوده است نسبت به نحوه خاصی از پوشش یا عرفیات که در هر حال نه فقط در بقیه دنیا که در جامعه خودمان هم هست دست کم تا سنی به کلی بیگانه می مانند. این امر سبب می شود از سویی گاه توانایی های اجتماعی این ها کم باشد و گرفتار سوءفهم و سوءتعبیرها و ذهنیت هایی نادرست شوند و از طرف دیگر باعث شده است “خارج”ی که گاهی افسانه ای و خیالی هم هست در ذهنشان پررنگ و برجسته شود و بدین سان برخورداری از امکان رفتن به “خارج” (که ربط مستقیم دارد به تمکن مالی و امکان گرفتن ویزا) خود به ماجرایی در سطح جامعه بدل شده باشد. راه دور نرویم. به فرآیند فیلم سازی مان نگاه کنید که در آن با “خارج رفتن” مسأله حجاب دور زده شد و حالا دیگر با رفتن به یک سفارت خارجی واقعی یا ساختگی و استفاده از بازیگر زن خارجی در همین ایران هم اجبار به رعایت حجاب در آن دور زده می شود. برای کم شدن فاصله عرفیات موجود در جامعه و کمرنگ شدن فاصله ایران و خارجی که گاهی سخت خیالی هم هست سخت نگرفتن در اجرای این قانون می تواند کمک نماید. آخرین نکته این که اگر واقعاً دغدغه اخلاق داریم و نه دغدغه پوشش به منزله بخشی از نشانه شناسی قدرت، بهتر است به مسائلی مهمتر فکر نماییم، چون که خردمندی اقتضا می کند در مسائل اخلاقی و اجتماعی همواره اولویت بندی را پیش چشم داشته باشیم. نمی خواهم از رانت خواری و اختلاس های کلان و فقر یا ناکامی در تحقق عدالت اجتماعی و کمتر کردن تبعیض های اجتماعی یا دیگر مشکلات کلی از این دست حرف بزنم. می خواهم به مسأله ای اشاره کنم که از قضا تماماً به جنسیت مربوط است. در اسلام رهبانیت نداریم (لا رهبانیه فی الاسلام) اما این کاستی و حقیقت ناخوشایند و تلخ، حتی اگر بیهوده درصدد انکارش باشیم، در جامعه ما سفت و سخت هست که گروهی از جوان های مان، به دلایل مختلف اقتصادی و فرهنگی، از محرومیت جنسی رنج می برند. برآورده شدن نیازهای آدمیان حق آن هاست، اما در جامعه ما رفع این نیازها به شدت ارتباط دارد با وضع طبقاتی و قشر فرهنگی اشخاص. اگر به راستی نگرانی های اخلاقی برای جامعه داریم بهتر است نگران این وضع و این محرومیت مهم باشیم و فکری برای دختران و پسران جوان مان بکنیم تا هم ظلم و بی عدالتی در این حوزه در جامعه کمتر باشد و هم تبعات نابهنجاری های روانشناختی و صدمه های جامعه شناختی ناشی از آن آینده فرهنگ و سرزمین مان را تهدید نکند. * نویسنده و پژوهشگر حوزه فلسفه
منبع: كاركادو
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب